Kamulaştırma Ne Demek Sözlük? Mülkiyetin En “Nazik” Müdahalesi Üzerine Cesur Bir Eleştiri
Gelin dürüst olalım: “Kamulaştırma ne demek sözlük?” diye soran çoğu kişi aslında şunu merak ediyor — Devlet, “kamu yararı” diyerek özel mülke ne zaman ve hangi gerekçeyle el uzatabilir? Benim cevabım net: Kamulaştırma, bir şehir planlama aracından ibaret değil; toplumsal sözleşmenin en tartışmalı maddesi. Evet, sözlükte “kamu yararı için özel mülkiyetin bedeli karşılığında devlete geçirilmesi” yazar. Ama mesele sözlük kadar steril değil. Uygulama; güç, hak, adalet ve şeffaflık sınavıdır. Soruyorum: Kamu yararı kim, ne zaman, nasıl tanımlar? Ve bu tanımın bedelini kim öder?
—
“Kamulaştırma Nedir?” Basit Tanım, Karmaşık Gerçek
Sözlüklerin sade cümlesi şunu söyler: Kamulaştırma, kamu hizmeti veya kamu yararı için gerekli görülen taşınmazların, hak sahibine bedeli ödenerek kamuya devredilmesidir. Güzel. Peki gerçek hayatta ne olur?
– “Zorunluluk” nasıl kanıtlanır?
– “Kamu yararı” nerede başlar, nerede biter?
– “Eşit ve adil bedel” neye göre hesaplanır?
Bu soruların net cevabı yoksa, kamulaştırma yalnızca teknik bir prosedür değil; vatandaş-devlet güven ilişkisinin turnusol kâğıdıdır.
—
Görünmeyen Çatlaklar: Kamu Yararı Kimin Yararı?
“Kamu yararı” büyülü bir anahtar gibi: Söylendiğinde kapılar açılıyor, direnç yumuşuyor. Ama hangi kamu? Mahalle sakininin kamusu mu, yatırımcının kamusu mu, yoksa gelecek kuşakların kamusu mu? Bir otoyol, bir havaalanı, bir kentsel dönüşüm hattı… Kâğıt üzerindeki fayda ile hayatın içindeki sonuç çoğu zaman çelişiyor.
Provokatif soru: Eğer kamu yararı gerçekten herkesin yararınaysa, neden yerinden edilenlerin sesi en az onlar kadar duyulmaz?
—
“Acele” Kamulaştırma: Hızlı Çözüm mü, Hakkın Torpili mi?
Bazı projelerde “acele kamulaştırma” devreye girer: Takvim sıkışır, süreç hızlanır. Hız bazen hayati olabilir; afet riski, kritik altyapı, acil güvenlik… Ama “acil” sıfatı, mülkiyet hakkının en temel güvencelerini budamaya başladığında iş raydan çıkar.
– Müzakere süresi kısalır.
– Değerleme tartışması derinleşemez.
– İtiraz mekanizmaları fiilen daralır.
Soru: Hız, gerçekten kamu yararını mı büyütür, yoksa tartışmayı mı küçültür?
—
Bedel Meselesi: Piyasa Değeri Kime Göre, Ne Zaman?
Kamulaştırmada “adil bedel” tartışması bitmez. Piyasa fiyatı hangi tarihe göre ölçülür? Bölge, proje beklentisi yüzünden zaten değerlenmişse, artış kime yazılır? “Öncesi-sonrası” etkisi çoğu zaman dosyaya sığmaz.
Bir başka hassas nokta: Bedelin zaman değeri. Uzayan süreçlerde enflasyon ve fırsat maliyeti kimde birikir? “Sözlük” burada susar; hayatın ekonomisi konuşur.
—
Şehircilik, Kimlik ve Hafıza: Haritada Silinenler
Kamulaştırma bir kentsel aracı olarak kullanıldığında yalnızca parseller değil, hikâyeler de yer değiştirir. Mahalle dayanışması, esnaf ekosistemi, gündelik güzergâhlar… Bütün bunlar projenin “maliyet hesabı”na nadiren girer.
Soru: Bir kentin hafızasını yerinden ettiğinizde, ortaya çıkan boşluğu hangi estetik cephe, hangi peyzaj doldurur?
—
Şeffaflık ve Katılım: Prosedür Var, Diyalog Nerede?
Yasal prosedürler kamu gücüne çerçeve çizer; güzel. Fakat kamulaştırmanın meşruiyeti, çoğu zaman yasal doğruluktan değil, toplumsal rızadan doğar. Etki analizi toplantıları, paydaş görüşmeleri, alternatif senaryo çalışmaları gerçekten yapılıyor mu, yoksa “göstermelik” bir ajanda mı?
Basit test: Proje öncesi ve sonrası veriler kamuoyuna açık ve anlaşılır mı? Vatandaşın itirazı yalnızca “dinlendi” mi, yoksa karara yansıdı mı?
—
Adaletin İnce Ayarı: Maliyet Toplumsallaşırken Fayda Kimde Birikiyor?
Kamulaştırmanın en sert eleştirilerinden biri şu: Maliyetler topluma yayılıyor ama faydalar kimi zaman belirli aktörlerde birikiyor. “Kamu yararı” retoriğiyle meşrulaşan bir dönüşüm, özel rantı büyütüyorsa, orada tanım değil, adalet tartışması vardır.
Provokatif soru: Kamu yararı, kamu yararına mı çalışıyor, yoksa kamunun adına özel yararı mı büyütüyor?
—
Alternatifler: Masada Başlayan Demokrasi, Sahada Biter
Kamulaştırma tek seçenek değil. Yerinde dönüşüm, değer paylaşımı, kademeli satın alma, arsa düzenlemesi, topluluk fayda anlaşmaları… İyi kurgulandığında hem proje hızlanır hem de toplumsal rıza genişler. Asıl mesele, “zor kullanma” yetkisinin cazibesine kapılmadan, müzakereyi birincil araç yapabilmek.
Soru: Karar alma masasında ilk söz “acele”ye mi, yoksa “katılım”a mı ait olacak?
—
Son Söz: Sözlükten Hayata — Tanımı Değil, Dengesi Önemli
“Kamulaştırma ne demek sözlük?” sorusunun cevabı kısadır; ama hakikati uzun. Mülkiyet hakkını, kamu yararını, toplumsal hafızayı ve adaleti aynı terazide tartamıyorsak, doğru tanımı değil, eksik dengeyi savunuyoruz demektir.
O halde açık sorularla bitirelim:
– Kamu yararı tanımını kim yapmalı ve nasıl denetlenmeli?
– Adil bedel, sadece fiyat mı, yoksa zaman ve yaşam kalitesi de mi?
– Hızlı projeler mi, derin müzakere mi?
– Haritada düz çizgiler mi, yoksa insanların kıvrımlı yaşam yolları mı?
Cevaplarınıza göre kamulaştırma ya yalnızca bir idari işlem olarak kalacak ya da gerçekten adil bir toplum sözleşmesine dönüşecek. Şimdi söz sizde.