Bilimin Toplumsal Yüzü: Dünya Bilim Günü ve İnsanlığın Ortak Aklı
Toplumu anlamaya çalışan bir araştırmacı olarak her defasında aynı soruya dönüyorum: Bilim kimin için, kim tarafından ve nasıl yapılır? Çünkü bilim, yalnızca deneylerle ve laboratuvarlarla sınırlı bir faaliyet değildir; toplumsal yapılarla, kültürel değerlerle ve insan ilişkileriyle örülmüş bir anlam sistemidir. Bu bağlamda her yıl 10 Kasım’da kutlanan Dünya Bilim Günü, yalnızca bilimin başarılarını değil, aynı zamanda bilimin toplumla kurduğu etik, kültürel ve insani bağları hatırlamak için önemli bir fırsattır.
Dünya Bilim Günü Ne Zaman ve Neden Kutlanır?
Dünya Bilim Günü, UNESCO tarafından 2001 yılında ilan edilmiştir ve her yıl 10 Kasım tarihinde kutlanır. Bu günün amacı, bilimin toplum içindeki yerini güçlendirmek, bilimsel bilginin herkes için erişilebilir olmasını sağlamak ve bilim insanlarının topluma karşı etik sorumluluklarını hatırlatmaktır.
Ancak bu tarih, yalnızca bir kutlama günü değildir. Dünya Bilim Günü, aynı zamanda toplumsal eşitsizlikleri, bilgiye erişim farklarını ve bilimin hangi sesleri merkeze aldığı ya da dışladığı sorularını gündeme getirir. Çünkü bilimin kendisi de toplumun aynasıdır — kimlerin konuştuğu, kimlerin dinlendiği ve kimlerin görünmez kaldığı bu aynada belirginleşir.
Bilim ve Toplumsal Normlar: Kimin Bilimi?
Toplumsal normlar, bilimin yönünü çoğu zaman fark edilmeden şekillendirir. Tarih boyunca “bilim insanı” denildiğinde akla gelen figür genellikle erkek olmuştur. Kadınlar ise uzun süre bilimin çevresinde, gözlemci ya da destekleyici rollerle anılmıştır. Bu durum, bilimin kendisinin bile toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinden bağımsız olmadığını gösterir.
Bugün, kadın bilim insanlarının görünürlüğü artıyor olsa da, araştırma fonlarına erişim, akademik terfiler ve karar mekanizmalarına katılım gibi alanlarda hâlâ yapısal farklılıklar mevcuttur. Toplum, erkekleri “akıl”, kadınları ise “duygu” ile ilişkilendirdiği sürece, bilimsel üretimin yapısı da bu niteliksel ayrımı yeniden üretir.
Erkekler, genellikle yapısal işlevlere —teknolojik üretim, stratejik planlama, karar alma— yönlendirilirken; kadınlar ilişkisel bağların —eğitim, iletişim, bakım ve topluluk bilinci— temsilcisi olarak görülür. Oysa bilimin ilerlemesi için her iki boyut da gereklidir. Newton’un yasaları kadar, Marie Curie’nin sabrı da bilim tarihinin yapı taşını oluşturur.
Bilimin Kültürel Pratiklerle İlişkisi
Bilim, kültürden bağımsız değildir. Hangi soruların “önemli” sayıldığı, hangi araştırmalara yatırım yapıldığı, toplumun değerleriyle doğrudan ilişkilidir. Örneğin, bir toplum doğayı “kaynak” olarak görüyorsa çevre bilimi ekonomik kâr üzerinden şekillenir; doğayı “yaşamın parçası” olarak gören kültürlerde ise sürdürülebilirlik ön plana çıkar.
Dünya Bilim Günü bu nedenle yalnızca bilim insanlarına değil, tüm topluma yöneltilmiş bir çağrıdır: Bilimin etik, kültürel ve insani yönlerini birlikte düşünmek. Çünkü bilim, insanı anlamaya başladığında gerçekten toplumsal bir güç haline gelir.
Cinsiyet Rolleri ve Bilimsel Temsiliyet
Bilim dünyasında hâlâ “kadın işi” ve “erkek işi” şeklinde ayrımların var olduğunu inkâr etmek mümkün değil. Kadın bilim insanlarının araştırmaları sıklıkla “yardımcı çalışmalar” olarak görülürken, erkek meslektaşlarının katkıları “öncü buluşlar” şeklinde öne çıkarılır. Bu durum, sadece bireysel değil, yapısal bir sorundur.
Sosyolojik olarak bu fark, toplumsal cinsiyet rollerinin bilimsel üretime yansımasıdır. Kadınlar daha çok ilişkisellik, empati ve bakım odaklı bilim alanlarına —psikoloji, eğitim, biyoloji— yönelirken; erkekler mühendislik, fizik veya ekonomi gibi alanlarda yoğunlaşır. Bu ayrım, bilimin tarafsız olduğu iddiasını sorgulatır: Bilim, gerçekten tarafsız mıdır yoksa toplumsal normların yansıması mıdır?
Toplumsal Eşitlik İçin Bilim
Dünya Bilim Günü’nün bir diğer amacı, bilimi demokratikleştirmektir. Yani bilginin yalnızca elit bir zümrenin elinde değil, toplumun her kesimine ulaşmasını sağlamaktır. Bilim, ancak herkesin katılımıyla anlam kazanır. Bir köy öğretmeninin gözlemi, bir kadın çiftçinin deneyimi, bir çocuğun merakı —hepsi bilimin ortak malzemesidir.
Bu noktada bilimi toplumsal cinsiyet perspektifiyle yeniden düşünmek önemlidir. Çünkü eşitlik, sadece eğitimde değil; bilimin nasıl üretildiğinde, kimler tarafından temsil edildiğinde ve kimlerin sesinin duyulduğunda gizlidir.
Sonuç: Bilimi İnsanlaştırmak
Dünya Bilim Günü, yalnızca bilimsel başarıları değil, bilimin toplumsal sorumluluğunu da kutlama günüdür. Bilim, insanlığın ortak aklıdır — ama bu akıl, herkesin katkısıyla anlam kazanır. Erkeklerin yapısal güçleriyle kadınların ilişkisel duyarlılığını bir araya getiren bir bilim anlayışı, yalnızca bilgi üretmez; aynı zamanda adalet, empati ve sürdürülebilirlik üretir.
Bugün, her 10 Kasım’da kutlanan Dünya Bilim Günü’nü bir hatırlatma olarak görelim: Bilim, laboratuvarda başlar ama toplumda anlam bulur.
Sizce bilimin bugünkü hali, toplumun çeşitliliğini yansıtıyor mu? Kadınlar, erkekler, farklı kültürlerden insanlar bilim sahnesinde eşit biçimde yer alabiliyor mu? Gelin, bu sorular üzerine birlikte düşünelim ve bilimi insanlıkla yeniden buluşturalım.